Wat als het leven anders gaat?

Gemeente van onze Heer Jezus Christus,

Wat als het leven anders gaat? Ja, wat als het leven niet loopt zoals je je het van te voren had bedacht? Kijk, als het onverwacht positief gaat, dan hebben we daar niet zo’n moeite mee. De staatsloterij winnen terwijl je dat niet had verwacht zal niemand als een groot probleem ervaren. Maar wat als het anders gaat op een manier die wij niet willen? Wat als onze plannen gedwarsboomd worden door tegenslag? Hoe gaan we daar dan mee om? Komen we dan misschien in de actiestand, zetten we alles op alles om de tegenslag weer ten goede te keren of steken we misschien de kop wel in het zand, trekken we ons terug, houden we de handen voor onze oren en willen we niet horen of weten wat er aan de hand is? Of maakt tegenslag ons juist murw, zeker als als het niet de eerste keer is, maakt het je murw en leidt tegenslag dan tot een vorm van apathie, van verslagenheid, of depressie zelfs? Of, en dat is de laatste mogelijkheid, leidt tegenslag misschien tot berusting, tot een besef van: het is nu eenmaal zo, daar verandert een lieve vader of moeder niets meer aan. Trouwens, bij dat alles kunnen we als gelovigen ook de vraag stellen naar God? Waar is God in dit alles? Doet Hij het ons aan, die tegenslag, of huilt hij het met ons mee, of heeft er God er helemaal niets mee te maken. Ja, tegenslag kan je geloof flink op de proef stellen. Wat dus als het leven anders gaat?

Ik heb zo’n vermoeden dat de moderne mens anders met tegenslagen omgaat dan de mensen van vroeger. We leven immers in een wereld die sterk gekleurd wordt door de gedachte dat alles maakbaar en dat alles planbaar is. We leven zo sterk met die gedachte dat het soms niet eens in ons op komt dat het ook anders zou kunnen gaan. We hoeven daarvoor alleen maar naar de afgelopen twee jaar te kijken. Waar de mensen vroeger gewend waren om te leven met overstromingen, epidemieën, oorlogen, werden wij erdoor overvallen. We dachten ons leven zo goed op de rit te hebben en toen was daar ineens corona. Niemand die dat had zien aankomen. Ineens ging het leven anders dan wij hadden verwacht. Al onze plannen werden overhoop gegooid. En toen corona voorbij was en we dachten dat we de controle op het leven weer een beetje terug hadden dankzij goede medicijnen en inentingscampagnes, toen brak geheel onverwacht de oorlog uit. Ja, Rusland, dreigde wel vaker, maar in onze voorstelling van een planbare en maakbare wereld hadden we nooit gedacht dat hij de daad bij het woord zou voegen. Ook nu worden onze plannen gedwarsboomd: een enorme inflatie, kolencentrales die toch niet dicht kunnen enz. En nu vandaag, nu de oorlog in Oekraïne weliswaar nog steeds hevig woedt, maar bij ons alweer een beetje naar de achtergrond is gezakt, zitten we midden in de klimaatcrisis. We wisten het al langer, maar nu er concrete maatregelen moeten worden genomen om bijvoorbeeld de uitstoot van stikstof te beperken, worden opnieuw onze plannen gedwarsboomd. Boeren merken dat nu als eerste, hun bestaan staat op de tocht, maar niet alleen dat: op vele plaatsen kan er niet meer worden gebouwd en misschien worden ook  wij er door getroffen als we straks misschien minder kunnen vliegen of misschien wel helemaal niet meer. Ja, de afgelopen twee jaren hebben ons met de neus op de feiten gedrukt. Het leven loopt niet altijd zoals verwacht. De moderne mens is naar mijn gevoel niet meer gewend om hiermee goed om te gaan. Dat geldt trouwens niet alleen voor de grote wereldproblemen, maar ook voor onze eigen kleine levens. Regelmatig spreek ik mensen die bijvoorbeeld volkomen verrast zijn omdat ze een ernstige ziekte blijken te hebben. Ze hadden hun leven perfect voor elkaar, dachten dat het ook nog wel even zo door zou kunnen gaan, maar dan ineens is daar volkomen overwacht die ziekte, of soms zelfs de dood. Wat dat betreft is de gelijkenis die Jezus aanhaalt heel illustratief: Een rijk man produceert zoveel oogst dat hij die niet in een keer op kan maken. Hij maakt, net als wij, plannen. Weet je wat: als ik nu schuren bouw dan kan ik de oogst opslaan en hoef ik in de komende jaren niet meer te werken. Een prachtig plan, heel voorstelbaar ook, maar dan zegt Jezus: je bent dwaas. Wat nu als je nog deze nacht zult sterven. Voor wie zijn dan al die volle schuren? Groot kans dat een ander ermee vandoor gaat. Ja, we maken plannen, maar houden er geen rekening mee dat het wel eens anders zou kunnen gaan. Nu zou je als je oppervlakkig leest, kunnen denken dat Jezus ons aanbeveelt om helemaal geen plannen meer te maken. Zeker in het vervolg van dit bijbelvers lijkt het in die richting te gaan. Maak je niet bezorgd voor de dag van morgen… Kijk naar de vogels in de lucht, ze maaien niet, ze zaaien niet, of modern gezegd, ze plannen niet. Vogels leven er gewoon lustig op los zonder enige vorm van planning. Maar is dat wat de bijbel van ons vraagt? Moeten we maar gewoon de boel de boel laten. Nee, dat denk ik ook weer niet, bovendien is het ook niet erg realistisch. Plannen maken we voortdurend en plannen hebben we ook nodig omdat het leven zonder die plannen al gauw tot een chaos wordt. In ieder geval in onze cultuur. Als je bijvoorbeeld bij iemand gaat eten dan zeg je niet ik zie wel wanneer ik kom, vandaag of misschien wel morgen. Nee, we maken een concreet plan. Ik kom vanavond om 18.00 uur bij. Wel zo duidelijk en handig. Maar de vraag is natuurlijk, waar is het besef gebleven dat het ook anders kan gaan? Bouwen we die onzekerheid al in onze plannen in zodat we door tegenslag niet verrast worden? Vroeger deden de mensen dat wel. Bij al hun plannen plaatsten ze de letters DV, deo volente, dat is latijn voor: Zo God het wil. We gaan volgend jaar, deo volente, 16 juni trouwen, schreef men op de kaart. Tegenwoordig zijn die letters wat in onbruik gemaakt. Alleen in stevig reformatorische kringen kom je het nog wel tegen. Eerlijk gezegd had ik zelf  altijd wat moeite met die letters, omdat de uitdrukking, zo God het wil, ook lijkt te suggereren dat alles wordt bestuurd door God. Deo Volente, zo God het wil. Maar moeten we God dan zien als een man die achter de knoppen van een groot controlepaneel zit. Is God het die de knop indrukt voor de regen, voor het mooie weer, voor het begin van een oorlog in deze wereld, voor de ziekte die jouw treft, ja is hij degene die die de grote rode stopknop indrukt waarmee jouw leven wordt beëindigd? Het heeft de Here behaagt, zo werd er vroeger gezegd, om tot zich te nemen het leven van…Wordt dat bedoeld met “zo God wil”? Met alle respect, maar zo zie ik God niet, dat kan ik niet geloven en toch.. Ik kan dat niet geloven en tegelijkertijd ben ik  ergens toch wat meer respect gaan krijgen voor die oude woorden “deo volente”, zo God het wil, maar dan als uitdrukking daarvan dat het leven niet zo maakbaar is, in ieder geval dat het leven niet altijd gaat zoals wij wel zouden willen. Die uitdrukking “Zo God het wil” komt uit de brief van Jacobus. Voor wie het niet weet: Jacobus was de jongere broer van Jezus, hij was een van de eerste leiders van de kerk van Jeruzalem. Rond het jaar 60 schreef hij een open brief ‘aan de wereldwijde kerk’. Het is een pittige brief vol praktische en geestelijke adviezen aan mensen die vanuit hun christelijke geloof willen leven, eigenlijk ook aan ons dus. Vandaag luisterden we naar een de laatste passages van zijn brief. Daarin wil Jacobus duidelijk maken dat het verstandig is, of wijs, om ons te realiseren dat we onze toekomst maar zeer ten dele in eigen hand hebben. Het lijkt wel een beetje alsof hij aan zijn brief geen eind kan breien. Een paar keer zegt hij: oh ja en dan nog iets… Zo ook nu: Oh en dan iets voor u die zegt: ‘Vandaag of morgen gaan wij naar die en die stad. Daar blijven we een jaar, we zullen er handeldrijven en geld verdienen.’ Maar hoe kun je dat nu zeggen: je weet niet eens hoe uw leven er morgen uitziet. Je  bent immers maar damp, die heel even verschijnt en dan al verdwijnt. Je zou moeten zeggen: ‘Als de Heer het wil, zijn we dan in leven en zullen we dit of dat doen.’ Dat is het advies van Jacobus. Je bent maar damp, nou lekker dan als je dat te horen krijgt. Maar het is wel waar… We blazen onze eigen ego’s graag een beetje op. Vinden onszelf heel wat, denken dat alles om ons draait, dat wij alles kunnen maken en breken. Dat dachten die handelsmensen toen ook. Handelaren die lange lange reizen moesten maken en toch al dachten te weten hoe het allemaal zou gaan. We gaan winst maken! Dat dacht je, zegt Jacobus, je bent maar damp. Ik denk niet dat Jacobus dit zegt om ons te kleineren, maar wel om een beetje luchtiger te kunnen leven. Want met dat we denken dat alles planbaar en maakbaar is, wordt het leven ook loodzwaar. De andere kant van dat planbaar en maakbaar is immers dat we overal voor verantwoordelijk zijn. Dat we niet één touwtje in handen hebben, maar wel honderden. Alles menen we te moeten controleren, te beheersen. Onze overheid en het moderne bedrijfsleven draagt daar flink aan bij. Elk toeval, elke risico dat het in de toekomst anders gaat, proberen we systematisch uit te sluiten. Nog meer regels, nog meer protocollen, nog meer veiligheidsvoorschriften, nog meer touwtjes. Dat kan je als mens doodmoe maken. Ik denk dat er samenhang kan zijn tussen het verlies van een geloof in een God die voor ons zorgt en het gevoel dat we alles zelf moeten doen. Neem dat nou eens wat luchtiger lijkt Jakobus te zeggen. Je bent immers maar damp. Iemand die dat goed had begrepen was paus Johannes de 23e: Als hij ’s avond moe was van alle vaticaanse turbulenties en geregel dan bad hij: Heer, het is uw kerk, ik ga nu slapen. Het lijkt mij een gezond besef van wat onze verantwoordelijkheid is en wat de verantwoordelijk van God. Nee, ik geloof niet dat God achter de knoppen zit om alles hier op aarde te regelen, zo werkt Gods wil niet, maar het geloof in God heeft wel te maken met het besef dat ik maar een klein onderdeeltje ben, een dampje, in het grote geheel dat God is. Ja, als het leven anders gaat dan je had gedacht, dan kan het soms naar actie, vluchten of berusting ook komen tot overgave, overgave aan God, aan het Leven met een hoofdletter. Niet alles hoef ik te weten, hoef ik te doen. Zo leven kan iets van een vrolijke ontspanning brengen. We doen en plannen van alles, maar we zien wel of het ook zo uitkomt en als het anders gaat dan liggen we daar niet wakker van, want ergens zijn we bewaard in dat grotere geheel dat mijn leven te boven gaat. Straks aan het eind van de dienst zingen we een overbekend lied: Wat de toekomst brenge moge. Sommigen vinden het een smartlap en dat is het misschien ook wel, maar als je weet hoe het tot stand gekomen is, dan proef je daar iets in van die overgave aan God, van dat Deo Volente. Jacqueline van der Waals kwam net als wij uit een wereld van nuchtere feiten en plannen maken. Haar vader hoogleraar natuurkunde en winnaar van een nobelprijswinnaar. Maar toch, in haar leven heeft ze ervaren dat niet alles maakbaar is. Op haar 50e kreeg ze maagkanker terwijl ze altijd heel gezond leefde: ze was heel sportief, maar toch.  Maar ze viel niet stil. Ze liet haar hoofd niet zakken. Op de een of andere manier had ze weet van het voorbehoud van Jacobus: We weten niet eens hoe ons even er morgen uitziet! We zijn immers maar damp, die heel even verschijnt en dan al verdwijnt. Zeg daarom: Als de Heer het wil en als wij zullen leven, dan zullen we dit of dat doen. En toen, ziek als ze was, schreef ze haar beroemdste lied:

Wat de toekomst brengen moge, mij geleidt des Heren hand, Moedig sla ik dus de ogen

naar het onbekende land. Leer mij volgen zonder vragen, Vader wat Gij doet is goed…

Leer mij slechts het heden dragen met een rustig kalme moed. 

Lieve mensen. Wat als het leven anders gaat… Natuurlijk we moeten soms vechten, soms is het beter om te vluchten, soms berusten we, maar een ander alternatief is ons over te geven, het over te laten aan God. Belangrijk bij dat alles is wanneer je moet doen? Laten we dan bidden zoals Reinold Niebuhr deed: 

God, schenk mij de kalmte om te aanvaarden
wat ik niet kan veranderen,
moed om te veranderen wat ik kan veranderen,
en wijsheid om tussen deze twee onderscheid te maken.

In de Naam van de Vader, de Zoon en de Heilige Geest. Amen.